Mondkap van de Fraska-tas van Ikea door Chinese ontwerper Zhijung Wang 

Het mondmasker is van een hygiënisch niche-product veranderd in een alomtegenwoordig gebruiksvoorwerp met wisselende betekenissen – van mode-item tot activistisch statement maar ook moralistische code. Bepalend daarbij is de culturele context waarin het wordt gedragen, zegt Annemiek van Boeijen, assistent-professsor Design, Culture & Society aan de TU Delft. Deze week verschijnt het boek Culture Sensitive Design – A Guide to Culture in Practice (BIS Publishers) dat zijn schreef met Yvo Zijlstra. “Door Trump en Bolsonaro krijgt het mondkapje geopolitieke betekenis.”

Kun je een opvallende cultureel verschil in het gebruik van mondkapjes benoemen? “In februari 2020 wordt bekend dat er een corona-uitbraak is in Wuhan. Chinese leden van onze studentengemeenschap in Delft besluiten een mondmasker op te zetten. Dat roept veel negatieve reacties op. Voorbijgangers liepen in een overdreven grote boog om hen heen. Naar aanleiding daarvan doen studenten van de faculteit Industrieel Ontwerpen onderzoek naar het stigma van het dragen van maskers. Met als conclusie dat Chinezen met mondmaskers in heel Europa werden geconfronteerd met boze blikken en hatelijke opmerkingen. Omdat ze Aziatisch waren en masker droegen, werd aangenomen dat ze besmet waren. Terwijl de maskers juist waren bedoeld om de dragers te beschermen en anderen gerust te stellen.”

Wat is jouw verklaring voor die negatieve reacties? “Dat is deels historisch te verklaren. In het Westen werd het masker als iets sinisters gezien. Het Franse woord masque betekent  ‘het gezicht bedekken voor bescherming’, terwijl het Catalaanse mascarar ‘het zwart maken van het gezicht’ betekent. En het middeleeuws Latijnse woord masca verwijst naar ‘nachtmerrie’. Vroeger werd het masker gebruikt door artsen die de slachtoffers van de builenpest moesten isoleren en behandelen. Deze pestmeesters droegen beschermende kleding, waaronder het beruchte masker met zijn snavelneus. Deze was gevuld met kruiden en specerijen om de lucht te zuiveren en de stank van ziekte en dood te verdrijven. Een onbedoeld gevolg van het bovenmaatse ontwerp van het masker was dat artsen besmettelijke patiënten automatisch op afstand hielden. De gemaskerde pestmeesters boezemden bovendien angst in, omdat ze symbool stonden voor de gevreesde en dodelijke ziekte. De mensen liepen dan ook met een grote boog om hen heen.”

Waarom is het mondkapje in Oost-Azië wél maatschappelijk geaccepteerd? “Allereerst vanwege de zwaar vervuilde steden en eerdere ervaringen met besmettelijke virussen. Daarnaast is het ook cultureel bepaald. Door de sterk collectivistische cultuur willen mensen anderen zo weinig mogelijk tot last zijn en doen ze er alles aan om de harmonie bewaren. Met het dragen van een masker geef je aan dat je rekening houdt met anderen. In het taoïsme wordt ademen bovendien gezien als een essentieel onderdeel van een goede gezondheid.”

Gaat Europa deze betekenis overnemen? “Je ziet in elk geval dat mensen een enorme drang hebben om hun veiligheid te waarborgen met de aankoop van fysieke producten. Het masker is inmiddels een symbool van veiligheid geworden en markeert de tijd vóór en na de coronacrisis. Het is zelfs uitgegroeid tot een symbool van machtspolitiek.”

Huh, “een symbool van machtspolitiek”? “De wereldwijde run op dit cruciale artikel heeft de harde realiteit van de internationale politiek en de grenzen van de vrije markt blootgelegd. Aanvankelijk was er wereldwijd een groot tekort aan veilige maskers en de daarvoor benodigde ‘melt blown’, een laag van non-woven polypropyleen die als filter fungeert. Deze halffabricaten zijn schaars en worden voornamelijk in China gemaakt, wat tot een koortsachtige handel heeft geleid. China wilde uiteraard eerst in eigen behoeften voorzien, en de monopolypositie – die notabene was ontstaan door de vrije handel trouwens – bezorgde het land een negatief imago. De herkomst van het masker dat je draagt is dus niet waardenvrij. De politieke symboliek van het mondkapje werd versterkt door wereldleiders als Trump en Bolsonaro die het door het kapje niet te dragen lieten zien dat zij boven het probleem te staan.”

Welke waarden kunnen individuele dragers uitdrukken met hun mondkapje? “In demonstraties tegen racisme dragen juist mensen een kapje om te laten zien dat ze voor elkaar willen zorgen. Draag je een geavanceerde medisch-model of juist een eenvoudig wegwerp-maskertje? Het zegt iets over wie je bent of wilt zijn. Er zijn inmiddels ook een exclusieve en peperdure exemplaren van modehuizen als Chanel, Prada en Gucci. In contrast daarmee zijn ook individuen en liefdadigheidsorganisaties zelfgemaakte maskers gaan maken waarmee zij hun compassie met anderen uitdragen. Steeds vaker wordt ingezet als communicatiemiddel,  vergelijkbaar met het T-shirt. Bij de Black Lives Matter protesten werden er boodschappen op het kapje geschreven. Het mondkapje fungeert dan als protestbord en als teken van zorgzaamheid.”

Maar het mondkapje wordt toch vooral gedragen als bescherming? “Het preventieve gebruik ervan is daardoor min of meer ondergeschikt geworden aan de symbolische functie. Het mondkapje is een moderne talisman voor veiligheid en hoop.”

Culture Sensitive Design – A Guide to Culture in Practice van Annemiek van Boeijen en Yvo Zijlstra wordt uitgegeven door BIS Publishers en is hier verkrijgbaar.