AI begint ingeburgerd te raken. Maar kun je er ook een stoel mee ontwerpen? Zo ja, hoe doe je dat dan? En hoe ziet zo’n stoel er dan ongeveer uit? Maar vooral ook: moeten we daar wel blij mee zijn, als iedereen zijn eigen stoelen gaat ontwerpen? “AI begrijpt niet wat mooi en lelijk is.”

Stel je wilt een stoel maken die helemaal voldoet aan jouw hoogstpersoonlijke smaak en voorkeur. Dat zou inmiddels toch moeten kunnen. Kan dat gewoon aan de keukentafel met je laptop? En hoe ziet dat er dan uit? Hoe zit het met auteursrecht? Om die vragen te beantwoorden zier er maar één ding op:  gewon de proef op de som nemen. Alle keuzes in het ontwerpproces worden gemaakt door nu beschikbare AI-programma’s – van de afmetingen en de constructie tot materiaalkeuze of de kleur. 

Reclamecampagne met AI

De keuze om een stoel te ontwerpen ligt voor de hand. Geen voorwerp is zo alomtegenwoordig – in elk huishouden, kantoor en zelfs op straten of pleinen vind je ze. Niet voor niets gelden stoelen als proeve van bekwaamheid voor ontwerpers. Daarbij zijn er maar weinig producten waarmee het fysieke contact zo direct is.

Er zijn inmiddels tientallen AI-programma’s die verbluffende beelden genereren op basis van een geschreven opdracht. De onderlinge verschillen tussen deze beeldprogramma’s zijn groot, en er zijn ook duidelijke stilistische verschillen, Welk programma is het meest geschikt om een stoel mee te ontwerpen? “Midjourney, want dat maakt de meest fotorealistische beelden maakt. De beelden zijn in een hoge resolutie die soms lijken op professionele computertekeningen van een prototype”, zegt grafisch ontwerper Garech Stone van The Stone Twins. Dat Amsterdamse ontwerpbureau lanceerde vorig jaar de eerste Nederlandse reclamecampagne met een kant-en-klaar beeld gegenereerd door AI.

Midjourney dus, vast niet toevallig ook het populairste text-to-image programma. Helemaal gratis is dat niet meer; een abonnement kost 10 euro per maand, wat in dit praktische geval een zinvolle investering lijkt. Om het programma te kunnen gebruiken, moet ik mij eerst aanmelden bij Discord, een onlineplatform dat een mix is van Twitter en Whatsapp en vooral door gamers wordt gebruikt. Moeilijk is het niet om Midjourney aan de praat te krijgen, hooguit nogal omslachtig . Met hulp van tutorials op Youtube kost het mij een paar uur. 

Gerrit Rietveld

Om Midjourney wat houvast te geven wil ik een bestaande ontwerper als uitgangspunt nemen. En omdat ik alle beslissingen door AI wil laten nemen, wend ik mij tot ChatGPT, het populairste tektsprogramma met de opdracht: Welke Nederlandse ontwerper heeft een herkenbare stijl en staat bekend om duurzaam materiaalgebruik? Zijn stoelen moeten relatief eenvoudig zijn te maken, met een efficiënte constructie en een heldere vorm. Het antwoord ligt voor de hand: Gerrit Rietveld, al had het ook Piet Hein Eek of Friso Kramer kunnen zijn.

Welke Nederlandse ontwerper heeft een herkenbare stijl en staat bekend om duurzaam materiaalgebruik? Zijn stoelen moeten relatief eenvoudig zijn te maken, met een efficiënte constructie en een heldere vorm.

Een stoel in de stijl van Rietveld dus. Maar dan wel eentje die duurzaam is en die een beetje comfortabel zit; vooral dat laatste is geen vanzelfsprekendheid bij de ontwerper die zitten zag als een werkwoord.  Ontwerp een stoel in de stijl van Gerrit Rietveld. De stoel is op een circulaire manier vervaardigd van duurzame materialen. De stoel zit prettig en ziet er bovendien ook cool uit. Deze opdracht, een prompt, aan Midjourney levert vier realistische plaatjes op van stoelen met een strakke geometrische vorm en een eenvoudige constructie. Toch vallen er twee af, omdat ze te wankel zijn om op te zitten. De derde oogt smal en heeft een ietwat gekunstelde vorm. Blijft over stoel vier, een strak en herkenbaar ontwerp waarin een leek zomaar een probeersel van Rietveld zou kunnen zien.

Maar waarom niet even verder kijken? Een unieke kwaliteit van beeldprogramma’s als Midjourney is immers dat deze eindeloze variaties op hun afbeeldingen kunnen genereren, aldus Stone. De grafisch ontwerper gebruikt beeldprogramma’s dan ook als ‘sparring partner’. Met nauwkeurige prompts genereert hij beelden waarvan hij met behulp van Midjourney variaties maakt met instructies als ‘gebruik een filmscène van Wes Anderson’ of ‘de stijl van een analoge fotocamera’. Zo bouwt hij beelden laag voor laag met zijn persoonlijke instructies. Veel bruikbaars levert dat overigens maar zelden op. ‘Wat ook nuttig is. Dan weet je in elk geval waarnaar je níet zoekt.’ 

Ontwerp een stoel in de stijl van Gerrit Rietveld. De stoel is op een circulaire manier vervaardigd van duurzame materialen. De stoel zit prettig en ziet er bovendien ook cool uit.

Als experiment laat ik Midjourney een mix genereren van mijn twee stoelen in Rietveldstijl. Dat levert een nieuwe stoel op die overduidelijk oogt als een compromis. Hij zit wankel (maar net niet te) en mist vooral een eenvoudige uitstraling. Ook ik weet nu wat ik niet zoek en blijf bij nummer vier. Mijn ‘Rietveld’ stoel.

Intellectueel Eigendom

Hoewel, mijn? De afbeelding ervan is voor iedereen te downloaden van het Midjourney-kanaal op Discord. Ben ik juridisch gezien de maker van dit plaatje en kan ik anderen verbieden om het te gebruiken? ‘Bij alleen wat algemene instructies, heeft de AI-machine veel ruimte voor eigen invulling. In dat geval kan de AI-gebruiker, in dit geval jij dus, zich de gegenereerde tekst of afbeelding niet toeëigenen’, zegt Julia Mascini, specialist Intellectueel Eigendom bij Valegis Advocaten. ‘Het ziet er dan ook naar uit dat je anderen niet kunt verbieden de afbeelding van jouw stoel te gebruiken.’

Mascini wijst mij daarnaast op het risico van inbreuk op de auteursrechten van Rietveld, of in dit geval zijn nazaten of andere rechthebbenden. ‘In het algemeen geldt dat het gebruik van stijlkenmerken en technische toepassingen van een origineel zijn toegestaan, anders zou er een onredelijke beperking van de creatieve sector zijn. Maar of jouw stoel te veel lijkt op een specifieke stoel van Rietveld, daarover moet uiteindelijk een rechter oordelen. Dat jij geen commercieel doel voor ogen hebt, betekent niet automatisch dat je de stoel mag produceren of exposeren.’ Zolang mijn afbeelding dus niet te veel lijkt op een bestaande Rietveld-stoel, kan ik ermee aan de slag. Ik waag het erop.

Veel meer dan een gelikt plaatje heb ik vooralsnog niet. Geen idee waarvan de stoel moet worden gemaakt, laat staan hoe. Daarvoor wend ik mij opnieuw tot ChatGPT, met de prompt: Wat is het meest duurzame materiaal om een stoel in de stijl van Gerrit Rietveld te maken? Omdat dit mijn hoogstpersoonlijke Rietveldstoel wordt, zet ik erbij: Er hoeft maar één exemplaar van te worden gemaakt. Het antwoord is FSC-gecertificeerd hout, eventueel in combinatie met gerecyclede materialen. Verder vraag ik wat de meest gangbare constructie is voor een stoel in Rietveldstijl. ChatGPT: ‘Traditionele houtbewerkingstechnieken zoals pen-en-gatverbindingen, zwaluwstaartverbindingen en houten deuvels’. Ook de zithoogte (‘45 tot 48 centimeter’), breedte van de zitting (‘45 tot 55 centimeter’) en helling van de rugleuning (‘ongeveer 10 tot 15 graden’) laat ik door ChatGPT bepalen. 

Wat is het meest duurzame materiaal om een stoel in de stijl van Gerrit Rietveld te maken? Er hoeft maar één exemplaar van te worden gemaakt.

Nu alleen nog een naam. Verzin een pakkende naam van maximaal 3 woorden voor een houten stoel in de stijl van Gerrit Rietveld die is ontworpen door kunstmatige intelligentie – de uitkomst van deze prompt is Houtflow, ‘een naam die de essentie van een houten stoel weerspiegelt, met een subtiele verwijzing naar de vloeiende beweging of stroming van hout’. Ik denk niet meteen aan een vloeiende beweging bij mijn hoekige stoel, laat staan een flow, maar vooruit.

Ik heb een realistische afbeelding, een materiaalselectie, de afmetingen en zelfs een optimale constructie. Genoeg info voor een meubelmaker om aan de slag te kunnen, zou je denken.

Ambachtelijk meubelmaker

 ‘Hoe ziet de achterkant van de stoel eruit’, is de eerste vraag van meubelmaker Kai Reichert van het Vakvrouwen Collectief, bij het zien van de afbeelding van Midjourney en bijbehorende instructies van ChatGPT. Dan blijkt een belangrijke beperking van AI-programma’s als Midjourney. Wat ik ook aan opdrachten geef bij de afbeelding van mijn Rietveld-stoel, het enige dat ik terugkrijg, is eindeloos veel variaties van de voorkant. ‘De opdracht om de achterkant te laten zien van de bestaande afbeelding van een stoel begrijpen deze programma’s niet’, zegt grafisch ontwerper en ervaringsdeskundige Stone. 

Voor de zekerheid check ik nog even bij ChatGPT: Is AI in staat in staat om een volwaardig meubel te ontwerpen?  Het antwoord is geruststellend. ‘Kunstmatige intelligentie zal nooit het volledige ontwerpproces kunnen vervangen. Het is nog steeds van essentieel belang om de input van een professionele ontwerper te hebben om de esthetiek, functionaliteit en constructie van de stoel te waarborgen.’ Ik kan dus gewoon de meubelmaker vragen hoe de optimale constructie er aan de achterzijde uit moet zien. 

Ik voel opwinding als de meubelmaker mij twee weken later ontvangt in haar werkplaats. De Houtflow is klaar. Voor een acceptabele kostprijs van 500 euro (ex BTW) heb ik een uniek meubel in de iconische stijl van niemand minder dan Gerrit Rietveld. De zit is comfortabel en de productie is duurzaam; de stoel is stevig genoeg om een eeuw mee te gaan. En mocht ik ‘m zat worden, dan kan hij eenvoudig worden gedemonteerd waarna het hout opnieuw kan worden gebruikt, bijvoorbeeld voor een nieuwe stoel ontworpen door AI. 

Zielloze designporno

En toch voelt het ongemakkelijk, zo eenvoudig als het is om met AI een unieke stoel te creëren. ‘Als AI eindeloos veel beelden kan genereren, welke waarde hebben die beelden dan?’, is de retorische vraag van ontwerper Vera van der Burg, die promoveert op gepersonaliseerde AI-systemen aan het Design Intelligence Lab van de TU Delft. ‘Midjourney voelt niets bij de beelden die het genereert. Het begrijpt ook niet wat mooi en lelijk is. Het maakt zielloze designporno.’ 

Ook het oordeel van designcurator Natalie Dubois van het Centraal Museum is onverbiddelijk. ‘Wat is de optimale dikte van het hout? Hoe zijn de onderdelen met elkaar verbonden? Deze vragen, die voor Rietveld bepalend waren in het ontwerpproces, zijn duidelijk overgeslagen. De vorm is weliswaar eenvoudig maar daardoor veel te simplistisch voor Rietveld. Het mist elegantie, ook omdat er zichtbaar te veel materiaal is gebruikt.’ Samenvattend: ‘Dit ontwerp bevestigt alleen maar alle clichés over Rietveld.’  

Natuurlijk zullen de ontwerpmogelijkheden van AI enorm toenemen, voorspelt Van der Burg. Zo zal een volgende generatie AI-programma’s een gedetailleerde ontwerptekening rechtstreeks naar een digitale werkplaats kunnen sturen, waarna een kant-en-klare stoel uit een 3D-printer rolt ‘Maar zulke programma’s zullen zeker niet gratis zijn en veel complexer om te bedienen. Vraag je onzin aan zo’n programma, dan krijg je ook onzin terug. Crap in, crap out.’ Kortom, ‘alleen een professional kan daarmee een stoel ontwerpen’.

Mijn mislukte Rietveld stoel

Toch ben ik  door alle uren die ik erin heb gestopt een soort van blij met Houtflow. ‘Logisch’, zegt Van der Burg. ‘Wij hechten ons aan spullen op basis van emoties en persoonlijke herinneringen. Alleen heeft jouw stoel voor mij geen bijzondere waarde.’ Een brede maatschappelijke waardering voor mijn stoel of andere producten die zijn ontworpen door AI ziet zij daarom niet voor zich. Oké, cultureel, maatschappelijk én economisch mag de stoel dan zijn mislukt. Het is en blijft wel mijn mislukte Rietveld stoel.

_{Dit verhaal is ook gepubliceerd in de Volkskrant}