Voor haar nieuwste serie postzegels heeft ontwerper Hansje van Halem zich laten inspireren door de caleidoscoop, een buis waarin licht via spiegels op kleurige voorwerpen wordt gereflecteerd. De veelkleurige symmetrische patronen die daardoor ontstaan, veranderen door de buis te draaien of schudden. Zo ontstaan optische illusies waardoor onze ogen iets anders waarnemen dan onze hersenen interpreteren. Gezichtsbedrog dus. Maar dan als speelgoed voor kinderen, visueel vermaak voor volwassenen en als inspiratiebron voor kunstenaars en ontwerpers.
Voor de postzegel Caleidoscoop kreeg Van Halem de vrije hand. “Wat natuurlijk heel apart is”, aldus de ontwerper. “Bij elke ontwerpopdracht, ook voor postzegels, is altijd sprake van een thema waarbinnen je werkt en waaraan voorwaarden zijn verbonden. Bij mijn eerdere zakelijke postzegels moesten bijvoorbeeld de cijfers centraal staan om het tarief aan te duiden.”
Schreefloze letter ‘Topol’
De eerste stap in het ontwerpproces was op haar beeldscherm het postzegelvel te zetten volgens de voorgeschreven formaten, met alle vaste elementen er al in. “Dat laatste doe ik altijd, want zo ben je ervan verzekerd dat ze werkelijk onderdeel van het ontwerp uitmaken. Ik begon met simpele lijntjes te tekenen in een willekeurig patroon. Zonder doel, gewoon maar uitproberen. Tekenen staat voor mij gelijk aan zoeken, aan ontdekken. Je moet goed kijken naar wat je doet om te kunnen snappen wat je hebt gedaan. Ook al is de uitwerking totaal niet naar je zin.”
Op deze postzegels staat internationaal 1, bedoeld voor post tot en met 20 gram met een internationale bestemming. De sorteerhaak heeft een witte contourlijn die verbonden is met de witte vlindervorm op de kruispunten van de perforaties. Voor de typografie is gebruikgemaakt van het schreefloze lettertype Topol Regular van Filip Matějíček en Jan Horčík (2014, Praag, Tsjechië). “Die pas ik vaker toe, maar dan meestal op affiches. De Topol is een robuuste, open en sterk geometrische letter. Met genoeg anonimiteit en kracht om het geweld van alle kleuren te overleven.”
Hoofdontwerper van de ‘stad’ Lowlands
Kenmerkend voor het werk van Van Halem (in 2003 afgestudeerd aan de Rietveld Academie, Amsterdam) is een terugkerend gebruik van abstracte lijnen, natuurlijke figuraties of geometrische vormen als een elips of ruit golven in eindeloze herhalingen door elkaar. De kleuren zijn contrastrijk – geel met paars of juist eenvoudig zwart op wit. De felgekleurde ontwerp van Van Halem kunnen zelfs een gezond hoofd laten tollen.
Het grote publiek kent haar als hoofdontwerper van Lowlands, waarvoor ze een Dutch Design Award for Communication won in 2018. “Dat popfestival is feitelijk een complete stad. Ik heb daarvoor het logo ontworpen maar ook de bewegwijzering, een honderd meter lange tent en zelfs de bumpers die de veejay’s gebruiken.” Het ontwerp flexibel, net als het popfestival zelf – elk jaar staan er immers andere bands. “De systematiek van lijnen die letters vormen blijft in tact. Maar met kleine programmatische ingrepen kunnen de letters er elk jaar toch anders uitzien.”
Abstracte en toch leesbare patronen
In de grafische ontwerpen is een zichtbare spanning tussen ambachtelijk handwerk en digitale reproductie. Het lijkt met pen en inkt getekend – of met een ouderwetse spirograaf – maar heeft tegelijkertijd de complexiteit en precisie van een algoritmisch script. “Ik heb jarenlang als een machine gewerkt en alles met de hand getekend. Nu laat ik de computer voor mij werken. Maar alleen patronen die ik ook zelf zou kunnen tekenen.”
Haar ornamentele werk is aangekocht door het Stedelijk Museum Amsterdam en ze ontwierp postzegels en illustreerde voor de VPRO-Gids. Maar echt bijzonder zijn haar expressieve grafische prints die ze in kleine drukkerijen laat vervaardigen op speciaal papier en met afwijkende inktkleuren. Haar bibliografische kleinoden I, II en III zijn gewilde collector items. In Amsterdam-Oost staat een hek waarvan de spijlen letters vormen door kleine ornamenten, bijna zoals oubollige eikenhouten tafelpoten; in het gehele hek is een gedicht leesbaar. “Het blijft een grafisch patroon, alleen de schaal is anders”, zegt van Halem. “De grenzen tussen de complete vrijheid van een geometrische patronen en een letter die leesbaar moet zijn, dat vind ik fascinerend.”
Fascinerend en aangenaam.