“We moeten een wereld bouwen waarin we wél geloven”, aldus toekomstdenker Britt Berden

Ontwerpers ontwikkelen steeds vaker hypothetische toekomstscenario’s over maatschappelijke vraagstukken als klimaatverandering, technologie en sociale ongelijkheid. Maar hoe zinvol zijn deze toekomstverkenningen? En is dit überhaupt nog wel design? Met een Open Call deed DesignDigger een oproep aan jonge designcritici op om te reflecteren op deze vragen. De tweede geselecteerde longread Britt Berden verkent hoe speculatief ontwerp een rol kan spelen in de huidige en toekomstige energietransitie, gezondheidszorg en humane AI-toepassingen.

Speculatief ontwerp biedt uitweg uit crises van nu en straks

Mijn eerste kennismaking met speculatief ontwerp was een jaar of tien geleden met Alexandra Daisy Ginsberg. De kunstenaar vertelde over haar E.chromi-project, waarbij ze in samenwerking met wetenschappers innovatieve concepten in de synthetische biologie verkende en zich focuste op het herontwerp van levende organismen. Ze stelde zich een nieuw yoghurtproduct voor dat in 2039 op de markt zou komen, waarin E-coli bacteriën worden omgevormd tot kleur-gecodeerde sensoren die reageren op chemicaliën. Deze bacteriën zouden in de darmen leven en veroorzaken kleurveranderingen in de ontlasting waarmee ziekten vroegtijdig kunnen worden opgespoord sporen.

Denken buiten de kaders

Ginsberg introduceerde mij destijds in kritisch en speculatief ontwerp en liet me het belang zien van het kritisch onderzoeken en bevragen van politieke, maatschappelijke, technologische en ecologische ontwikkelingen. De samenwerking inspireerde zowel Ginsberg als de wetenschappers waarmee zij samenwerkte. Het The E.chromi-Scatalog verbeelde een mogelijke alternatieve en trad daarbij nadrukkelijk buiten de gebaande paden van disciplines.

De kracht van ontwerpers en kunstenaars ligt in het overbruggen van verschillende vakgebieden en het denken buiten bestaande kaders. Door in samenwerking met wetenschappers en technologische experts nieuwe ideeën te onderzoeken, brengen ontwerpers abstracte concepten tot leven en maken ze complexe onderwerpen toegankelijk voor het publiek. Verbeelding is de sleutel tot het realiseren van de toekomst, zegt kunstenaar en muzikant Brian Eno.

“The act of imagining something is the first step to making the future come true” – Brian Eno 

Kunstmatige intelligentie

In tijden van crisis, waarin we terugkeren naar het verleden en de politiek een nostalgische koers vaart, hebben we verbeeldingskracht nodig om een nieuwe toekomst te creëren. Na de winst van de PVV in Nederland benadrukte Rob Wijnberg, oprichter van De Correspondent, het gebrek aan verbeeldingskracht binnen de links progressieve politiek: “Aan de progressieven rest de magistrale opdracht te vertellen welke tijd ze wél voor zich zien. En een toekomst te verbeelden waar mensen wél in willen wonen.”

Wat ons op dit moment vooral zorgen baart is de opkomst van kunstmatige intelligentie en andere nieuwe technologieën. Nemen AI en robotisering onze banen over? Hoe worden mijn gegevens door AI gebruikt? Wat is de impact van AI op de nieuwe generatie? Het speculatieve ontwerp My First AI verkent hoe AI-technologie in de toekomst in het onderwijs zou kunnen worden ingezet. Het speculatieve prototype is ontwikkeld door Modem, een onderzoeksbureau dat zich richt op de toekomst van technologie en design, en dat samenwerkt met het creatieve duo Wang & Söderström.

Lees ook dit interview met Bas van de Poel van Modem: CreativeNL Leader 2 – Bas van de Poel, Modem: “Doe grondig onderzoek maar vertrouw op instinct”

Het uitgangspunt is dat AI-leraren zich aan de leerstijlen, interesses en het tempo van elk kind aanpassen, zodat ze kunnen leren op een manier die aansluit bij behoeftes en talenten. De student en de tutor worden samen oud; door deze co-evolutie wordt leren gekaderd als een creatief proces voor de lange termijn. De vormentaal rondom deze AI-generator is anders dan we gewend zijn. In plaats van de gebruikelijke harde esthetiek van technologie, presenteert dit project een zachte, knuffelbare uitstraling, die geen last heeft van de beperkingen van schermen. Met warme, speelse kleuren, een vriendelijk gezicht en organische lichaamsvormen schetst het een toekomst waarin kinderen leren van op maat gemaakte docenten. Het biedt een alternatieve visie op de toekomst van onderwijs waarin AI wordt gebruikt om de wereld zachter, menselijker en betrouwbaarder te maken. 

“AI tutors could assume a diversity of forms, especially if freed from the constraints imposed by screens: toys, figurines, or stuffed animals.” – Modem

Wooncrisis

Gezien de huidige wooncrisis en het besef van de impact van beton en staal op het klimaat, is het noodzakelijk om alternatieve bouwmethoden te ontwikkelen. Julia Watson, designer, activist, academici en auteur, is van mening dat we radicaal anders moeten bouwen en onze focus moeten verleggen van “dode, statische, wegwerpbare materialen” naar “levende, dynamische, gezonde materialen”.

Lees ook deze longread: Speculatieve ontwerper bedenkt niet alleen auto van de toekomst maar ook de files en ongelukken

Watson stelt voor dat we kijken naar de systemen en kennis van inheemse volkeren die al generaties lang bouwen in lijn met natuurlijke systemen. Nabij New York licht ze in een VPRO tegenlicht aflevering het Fab Tree Hab toe, een experimenteel paviljoen waar mensen, dieren en planten samen kunnen wonen. Ontworpen door Terreform ONE ® waarin inheemse technieken gecombineerd worden met computergestuurd ontwerp om een prototype te maken van een woning geïntegreerd in het natuurlijke landschap.

Net zoals My First AI ons uitnodigt om de wereld van technologie persoonlijker, warmer en ‘menselijker’ te laten voelen, laat de Fab Tree Hab, een experimenteel paviljoen, zien hoe op een alternatieve manier gebouwd kan worden. In Watsons boek Lo-TEK. Design by Radical Indiginism stelt ze voor dat we schadelijke industriële materialen, door duurzame, levende architectuur vervangen en een toekomst creëren waarin de kennis van vroegere generaties wordt benut.

“It is possible to weave ancient knowledge on how to live symbiotically with nature into how we shape the cities of the future before this wisdom is lost forever” – Julia Watson

Energietransitie

Op een soortgelijke manier toont SolarVille oplossingen voor de energietransitie. Dit concept, ontwikkeld door de denktank Space10 (in 2023 opgeheven) en SachsNottveit, toont een zelfvoorzienende gemeenschap die volledig op zonne-energie draait. Huishoudens genereren hun eigen hernieuwbare energie of kopen deze van buren via blockchaintechnologie, wat betaalbare energie-uitwisseling mogelijk maakt.

Solarville is – net als Fab Tree Hab – experimenteel en onderzoekt de transities in materiaal en energie. Deze speculatieve projecten bieden concrete voorbeelden van alternatieve benaderingen die gunstig zijn voor de planeet. De combinatie van gedecentraliseerde energiebronnen en microgrids biedt nieuwe kansen voor off-grid systemen en maakt traditionele elektriciteitsnetten overbodig.

Evolutie in het Antropoceen

Een ander voorbeeld, door Eliza Collin, focust op het vertellen van visuele verhalen. In haar project Olfactive Evolution speculeert de ontwerper niet alleen hoe bloemen zich aanpassen aan de veranderingen in het Antropoceen, maar ze dwingt ons na te denken over onze rol in deze transformatie. Door samen te werken met wetenschappers en creatieven, visualiseert ze de mogelijke gevolgen van klimaatverandering op de geur en het uiterlijk van de ‘Ipomopsis-hybride’ bloem in de komende 100 jaar. Haar gebruik van geur en video benadrukt de diepgaande impact van menselijk handelen op de natuur.

Eliza Collin onderzoekt hoe design ons in staat kan stellen ons te verhouden tot datgene wat we niet direct zien, ruiken of voelen, en zo waarde kan creëren rondom het onzichtbare. In plaats van de geleidelijke veranderingen in de natuur, zoals warmere winters, te observeren, roepen deze subtiele visualisaties gedurende 100 jaar de dringende vraag op hoe ver we impact willen hebben op de natuur, en de vraag stellen hoe we de toekomst willen zien. 

Van verbeelding naar realiteit

Speculatieve ontwerpen als My First AI, Fab Tree Hab, SolarVille en Olfactive Evolution laten zien hoe ontwerpers, wetenschappers en creatieve denkers samen kunnen werken om complexe vraagstukken in kaart te brengen en alternatieve realiteiten te verkennen. Hoewel deze experimenteel zijn, dagen ze ons uit om het heden te bevragen en bieden ze visies op de toekomst waarin verandering mogelijk is. Door middel van verbeeldingskracht en het tastbaar maken van deze concepten creëren ze niet alleen persoonlijke inzichten, maar openen ze ook de dialoog om collectieve ideeën te vormen en mensen te inspireren, met de hoop een bredere beweging op gang te brengen, of een discussie aan te wakkeren.

Laten we onszelf blijven vragen: Welke toekomsten willen we werkelijk aan bouwen? Welke verhalen verdienen het om verteld en geleefd te worden? In plaats van vast te houden aan het vertrouwde verleden, moeten we deze verbeeldingskracht van ontwerpers omarmen om nieuwe verhalen te creëren en een wereld te bouwen waarin we wél geloven. We hebben de creativiteit nodig om die toekomst daadwerkelijk te transformeren. Waar we het onbekende als een bron van mogelijkheden durven te omarmen, in plaats van het met angst te benaderen.

Net zoals E.chromi kleur in het onzichtbare brengt, kunnen onze ideeën helderheid en hoop geven aan wat nu nog onvoorstelbaar lijkt. De toekomst wacht niet, en hoe langer we vasthouden aan verouderde systemen, hoe hoger de prijs die we op de lange termijn zullen betalen. De uitdagingen van onze tijd – of ze nu technologisch, politiek of ecologisch zijn – moeten geen bedreiging vormen, maar een uitnodiging om opnieuw te definiëren wat het betekent om mens te zijn: verbonden met elkaar en met de natuur.

Lees ook de eerdere inzending op de Open Call: Designcriticus Kylièn Bergh: Toekomstdenken is balanceren tussen het mogelijke en werkelijke

Britt Berden

Britt Berden is creatief strateeg en art director. Ze voltooide een masteropleiding in Material Futures aan Central Saint Martins in Londen. Na enkele jaren ervaring bij de toekomstadviesbureaus The Future Laboratory en FranklinTill, werkt ze nu samen met creatieve studio’s en organisaties om strategie en inzichten te benutten voor het creëren van een betere toekomst voor mens en planeet. Daarnaast is ze algemeen bestuurslid van de Dutch Future Society.

De Open Call over Toekomstdenken kwam tot stand met medewerking van het Stimuleringsfonds Creatieve Inudstrie