Paola Antonelli (1963) geldt als het mondiale geweten van design. De senior curator van het MoMa heeft een zwak voor de anonieme dienstbare meesterwerken. Maar ze weet ook: “Design brengt niet alleen maar goeds.”
Als MoMa-curator organiseert Antonelli spraakmakende tentoonstellingen vanuit de overtuiging dat design niet alleen een spiegel is van ons menselijk handelen maar ons ook beïnvloedt. Met Design and the Elastic Mind loopt ze ver voor de troepen uit met een inventarisatie van nieuwe uitdagingen als smartphones, kunstmatige intelligentie, biotechnologie en andere wetenschappelijke en technologische revoluties. Op de expositie staan onder meer prototypes van meubels en gebouwen die met algoritmes zijn ontworpen of een visualisatie van de relatie tussen criminaliteit, woonwijk en ras aan de hand van big data. Let wel, het is dan pas 2008.
Als de wereld begin 2020 in lockdown gaat, komt Antonelli dan ook juist in actie. Op de Instagrampagina Design Emergency worden innovatieve projecten gepost die grote maar ook heel bescheiden kleine oplossingen bieden voor de covidpandemie; Antonelli doet dit met de Britse designcriticus Alice Rawsthorn – haar soulsister in design. “Wij wilden laten zien hoe veerkrachtig design reageert op deze crisis. Van een collectief van modeontwerpers in België dat omschakelt naar makkelijk te maken beschermende kleding voor zorgverleners tot die ene architect uit West-Afrika die door ebola-epidemie liet zien hoe je een geïsoleerde ziekenzaal inricht.”
Lees ook: INTERVIEW Alice Rawsthorn: “Design is een universele taal die mensen kan samenbrengen”
Zoals dat gaat bij de grand dame van het global design groeit dit spontane initiatief al snel uit tot een serie podcasts met wetenschappers, beleidsmakers en ontwerpers over de rol van design in crises. Uiteindelijk volgt het encyclopedische boek Design Emergency. Building a better future. Antonelli: “Covid was een wake-up call dat design een drijvende kracht kan zijn voor maatschappelijke verbetering. Er is tenslotte altijd wel ergens een crisis. De impact van design gaat veel verder dan alleen de fysieke of visuele wereld. Het beïnvloedt naast bijvoorbeeld gezondheidszorg ook de economie, wetenschap en zelfs de politiek.”
Deze positieve boodschap van design als een instrument voor maatschappelijke verbetering en verandering wint aan kracht omdat Antonelli ook oog heeft voor de schaduwkanten van ervan. Met de expositie Design and Violence (2015) toont ze tweeslachtigheid van design. “Design brengt niet alleen maar goeds. Het automatische Kalasjnikov geweer zaait dood en verderf over de hele wereld omdat het zo’n efficiënt ontwerp is. In 2017 is dit de eerste volledig online expositie van het MoMa, dat in 1932 ook al als eerste kunstmuseum een volwaardige design- en architectuurcollectie aanlegt. Zo zijn al haar tentoonstellingen eigenlijk invloedrijke manifestaties waarin debatten, lezingen, boeken, workshops en nu dus ook Instagram een cruciale rol spelen.
Design hoeft wat haar betreft niet altijd groots en meeslepend te zijn. Op de expositie Humble Masterpieces (2004) toont ze 120 anonieme voorwerpen, van de Post-It blaadjes en paperclips tot pleisters en Bic-pennen. Het komt haar op kritiek te staan; het MoMa zou zich niet moeten verlagen tot zulke trivialiteiten, schrijft onder meer Britse krant The Guardian. Antonelli staat nog steeds achter haar keuze. “Dit zijn de alledaagse gebruiksvoorwerpen die min of meer onzichtbaar zijn. Dat kan alleen als ze echt heel goed zijn ontworpen. Ze zijn bescheiden en betaalbaar en we gebruiken ze elke dag. Ze zijn onmisbare meesterwerken.”
Grafisch ontwerp – @
“Mijn acquisitie voor het MoMa waarop ik het meest trots ben is het @ symbool. Het bestaat als sinds de middeleeuwen en is sindsdien consequent voor hetzelfde doeleinde is gebruikt, of dat in handgeschreven manuscript is, met een typemachine of op de moderne smartphone: als een manier om twee dingen met elkaar te verbonden. Monniken gebruikten het om naar Bijbelteksten te verwijzen, wat door koopmannen werd overgenomen door een prijs aan een gewicht te koppelen, wat weer door accountants in de moderne tijd werd overgenomen. In 1971 werd het door softwareprogrammeur Ray Tomlinson in de allereerste email gebruikt om een person aan een netwerk te koppelen. Hij zocht op zijn toetsenbord naar een geschikt symbool en ontdekte dat het @ teken precies dat betekende. Een symbool dat al eeuwenlang in een steeds andere context toch zijn betekenis houdt, dat is toch verbazingwekkend. De vraag was vervolgens: hoe verwerf je zo’n alledaagse symbool als museum? Door het gewoon aan je muur te hangen! Het is immers van ons allemaal.”
Videogames – This war of mine
“De impact van videogames op ons leven wordt zwaar onderschat. Veelzeggend is dat de game-industrie niet alleen groter is dan Hollywood maar dat films nu ook games gaan imiteren. Onlangs werd een grootse serie The Last of Us gelanceerd die is gebaseerd op de videogame. Niet alleen financieel maar ook creatief zijn de rollen definitief omgedraaid. Tegelijkertijd zijn videogames zijn veel meer dan entertainment. Op de expositie Never Alone, die nog tot de zomer in het MoMa staat, hebben we aan de hand van 36 videogames uit onze collectie geanalyseerd op welke manieren een verhaal wordt verteld. Lineair of interactief. Escapistisch met veel special effects of juist heel realistisch en empathisch. In de game This war of mine bijvoorbeeld is de speler geen soldaat maar een gewone burger die moet zien te overleven in een oorlog. Het kan ons helpen om beter begrip te krijgen van de situatie van de doorsnee Oekraïner. Daarnaast zijn videogames een voorbode van de verschillende manieren waarop wij digitale apparaten gebruiken, variërend van 3D-brillen en motion suites tot joysticks of gewoon met een muis.”
Mode – Wit T-shirt
“Het witte T-shirt is letterlijk en figuurlijk een blanco canvas dat voor iedereen een andere betekenissen kan hebben. Het staat voor de emancipatie de arbeidersklasse omdat dit werkuniform inmiddels door de hele wereld worden gedragen. Het kan het verhaal vertellen van katoen en slavernij en de hedendaagse achterstelling van Afro-Amerikanen. Of het onschuldige wit dat in contrast staat met milieu-impact van confectiekleding. Het kan fast fashion zijn én haute couture. Maar het kan ook een ode zijn aan creativiteit omdat iedereen er zijn eigen design of illustratie op kan drukken of naaien. James Dean droeg het om stoer te lijken maar het is ook het ultieme uniseks item.”
Product – Tamagotchi
“De tamagotchi was een van de eerste consumentenproducten waarmee de mens een intieme en interactieve relatie kon opbouwen. Wat ook massaal werd gedaan. Terwijl het eigenlijk helemaal geen leuke ervaring biedt. Het is een ambigu object, aan de ene kant een pluizig knuffeldiertje maar ook naargeestig stukje technologie dat onredelijke eisen stelt. Je moest het voortdurend bij je hebben en het kon elk moment gaan piepen. En als je er niet goed voor zorgde, ging het dood. Heel stressvol allemaal. Design wordt meestal beoordeeld op functionaliteit, duurzaamheid of schoonheid, ook door mij trouwens. Op al deze aspecten schiet de tamagotchi schromelijk tekort. En toch zou de wereld er niet beter af zijn geweest zonder. Het heeft ons laten zien dat design niet altijd leuk is. Dat games soms veel meer zijn dan een spelletje. Maar vooral dat zo’n stompzinnig stukje elektronica al een enorme impact op ons dagelijks leven kan hebben. En dit was eind jaren negentig, ver voor de smartphone.
Dutch design – Hella Jongerius, Embroidered Tablecloth
“Al sinds ik in 1996 de overzichtsexpositie Treshholds: Contemporary Dutch design maakte, heb ik een zwak voor design uit Nederland. Nergens wordt design zo intelligent ingezet. De ontwerper die daar dan weer met kop en schouder bovenuit steekt is Hella Jongerius. Ze was de eerste die relevantie van ambacht voor de industriële productie benadrukte. Ze was de eerste die diepgravend onderzoek deed naar de herkomst van materialen en productietechnieken. Hoe producten op een vanzelfsprekende manier duurzaam kunnen zijn. Het belang van kleur of imperfecties. Al die kennis en ideeën past zij uiteindelijk heel concreet toe in blijvende objecten. Haar Embroidered Tablecloth waarbij ze één patroon heeft geborduurd in zowel een tafelkleed als een aardewerk servies is zo origineel. De rol van decoratie, stereotypen in materiaalgebruik, het belang van functionaliteit – alles trekt ze ermee in twijfel.’