Op de eerste editie Toekomstdenken LIVE van DesignDigger waren een wetenschapper, een filosoof, twee onderzoekers en een ontwerper te gast. De avond in samenwerking Ontwerp Platform Arnhem werd een pleidooi voor een actieve houding van ontwerpers in het debat over de toekomst. De waarachtigheid van een toekomstscenario’s of speculatief prototype is van ondergeschikt belang. “Eerst moeten weten wat voor soort samenleving we willen, wat voor soort mens we willen zijn. Juist daarvoor hebben we ontwerpers en toekomstdenkers nodig.”
Be the change!
Het is een iconische serie straatinterviews waarmee documentairemaker Frans Bromet in 1999 Amsterdammers vraagt of ze een mobiele telefoon willen. “Als mensen mij willen bereiken, dan kunnen ze toch een brief sturen?” Of: “Ik ben niet zo belangrijk dat mensen mij altijd maar moeten kunnen bellen.” Nog steeds hilarisch om te zien dat mensen geen benul hebben van wat de impact van het heden kan zijn op de toekomst. Met dit filmpje legt de eerste spreker Mieke Gerritzen meteen de vinger op de zere plek van een avond toekomstdenken. Hoe kun je iets verbeelden waarvan je je feitelijk geen voorstelling kunt maken? Immers, de toekomst is onbekend. Dus je kunt wel een doordacht scenario of innovatief prototype ontwikkelen als toekomstdenker of ontwerper, maar de kans dat je de plank mis slaat is reëel.
Maar als een scenario niet uitkomt of als je prototype onzinnig is, dan hoeft dat niets uit te maken, stelt Gerritzen de volle zaal gerust. “Soms kan de uitkomst van zo’n toekomstverkenning zijn dat we een bepaald scenario prototype helemaal niet moeten willen. Wat ook inzichtelijk is.” Als voorbeeld noemt ze een speculatief designproject van kunstmatige kieuwen waarmee de mens onder water kan ademen. “Natuurlijk is dat niet de oplossing voor de zeespiegelstijging. Maar wat is dan wel zinvolle manier om met de dreigende watersnood om te gaan? Dat gesprek kan met een vergezocht project over menselijke kieuwen worden aangejaagd.” De creatief directeur van Next Nature Network pleit dan ook voor betrokkenheid. “Als je als ontwerper wilt dat de toekomst een bepaalde kant op moet, draag daar dan ook aan bij. Be the change!”
Lees ook de longread: Toekomstdenken is to-do-list voor morgen maar ook checklist voor vandaag
Symbioceen
Maar wat is dan die specifieke meerwaarde die ontwerpers inbrengen in het gesprek over de toekomst? “Verbeelding”, zegt wetenschapsfilosoof Sabine Winters, die aan de Universiteit van Utrecht promoveert op de rol van verbeelding in wetenschap. Aan de hand van tal van voorbeelden laat ze zien hoe wetenschappers al eeuwen worstelen met het inzichtelijk maken zeer complexe, soms zelfs ondoorgrondelijke vragen. Waarom is Mars rood? Hoe ziet een zwart gat eruit? “Stap voor stap heeft elke verbeelding ons weer iets dichter bij beter begrip gebracht.” De toekomst is feitelijk ook een zwart gat of de snaartheorie – net zo veelomvattend en ondoorgrondelijk. “Maar met verbeelding krijgen we – stap voor stap – ook beter begrip van de toekomst.”
Na deze theoretische basis vertellen twee toekomstdenkers hoe zij verschillende denkramen hanteren bij het ontwikkelen van scenario’s Voor de zelfbenoemde ‘toekomstecoloog’ Marjolein Pijnappels is dat het symbioceen, het nieuwe tijdperk waarin mens, natuur en technologie samen een nieuwe balans creëren. “Dat gaat niet alleen over hoe wij beter kunnen zorgen voor de natuur. Maar ook: wat kunnen wij leren van de natuur?” Een voorbeeld daarvan is hoe een relatief eenvoudig maar symbiotisch organisme als de schimmel in staat is om een efficiënte structuren te ontwikkelen die als blauwdruk voor bijvoorbeeld een metroplattegrond kunnen fungeren. “Deze natuurlijke kennis zetten we te weinig in bij het vormgeven van onze toekomst.” Het symbioceen als weg naar een duurzame wereld – ook toekomstdenkers kunnen een agenda hebben. Inderdaad, be the change.
Lees ook de longread: Speculatieve ontwerper bedenkt niet alleen auto van de toekomst maar ook de files en ongelukken
Zorgrobot
Edwin Gardner van de Amsterdamse Studio Monnik ziet de toekomst vooral als een nieuwe cultuur. “We zullen ons anders kleden, we communiceren anders, wonen anders.” Te vaak gaat het volgens de futuroloog Gardner om staafdiagrammen en statistieken bij toekomstdenken. “Maar we moeten eerst weten wat voor soort samenleving we willen, wat voor soort mens we willen zijn. Ook daarvoor hebben we ontwerpers en toekomstdenkers nodig.” Aan de hand van vijf stappen maakt Gardner vervolgens inzichtelijk hoe hij een zinvol scenario ontwikkelt. De laatste en misschien wel belangrijkste stap: ‘Toekomstdenken gaat in de eerste plaats over vandaag. Het inspireert en informeert ons denken en handelen in het heden.”
De tweede editie van Toekomstdenkers LIVE is op donderdag 7 november 19.30-21.00u in het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Te gast zijn onder meer: futurist Tessa Cramer, Bas van de Poel van onderzoeksbureau Modem, Saskia Naafs van het College van Rijksadviseurs, designcriticus Kylièn Berg (winnaar van de Open Call op DesignDigger) en de Amerikaanse wetenschapper Julia Watson over de relevantie van inheemse culturen bij toekomstonderzoek. De afsluiting is de een exclusieve filmvertoning van ‘Cobalt’, ingeleid door wetenschapsfilosoof Aafke Fraaije.
Aan het slot van de avond wordt een brug geslagen naar de ontwerppraktijk. Hoe kun je als ontwerper een zinvol toekomstscenario ontwikkelen? “Ik maak eerst een scan van de huidige samenlevingen en zoek naar knelpunten. Op basis daarvan ontwikkel ik een scenario wat de mogelijke gevolgen ervan zijn – positief én negatief”, legt Frank Kolkman uit. Aan de hand van zijn onderzoeksproject Open Surgery maakt de speculatief ontwerper inzichtelijk hoe hij de opkomst van robotica in de zorg heeft verkend. Kolkman bouwde een doe-het-zelf operatierobot van 3D-geprinte onderdelen en mechanica van Alibaba. Is dit de zorg waartoe straks miljoenen mensen tot veroordeeld zijn, doordat reguliere zorg steeds onbetaalbaarder wordt? Of maakt deze houtje-touwtje robot zorg juist toegankelijker voor arme bevolkingsgroepen? “Dat is een morele afweging. En juist zulke afwegingen moeten we maken als we nadenken over de toekomst.”
Sprekers:
Sabine Winters is wetenschapsfilosoof en doet met haar platform Future Based onderzoek naar de relatie tussen kunst, technologie en wetenschap in het verkennen van de toekomst. Momenteel promoveert ze aan de Universiteit van Utrecht met onderzoek naar de rol van de verbeelding in de ruimtewetenschappen.
Marjolein Pijnappels is ‘toekomstecoloog’. In haar visie is een leefbare toekomst alleen mogelijk als daarin gelijkwaardige aandacht is voor het niet-menselijk leven.
Speculatief ontwerper Frank Kolkman stelt met zijn werk onze ideeën over hedendaagse en toekomstige technologieën aan de kaak. Daarnaast is hij hoofd van de afdeling Product Design aan de Artez Academy in Arnhem, waar hij zijn studenten uitdaagt om na te denken over de socio-politieke implicaties van design.
Mieke Gerritzen is creatief-directeur van Next Nature Network (NNN), een kennisinstituut dat de veranderende relatie tussen mens, natuur en technologie verkent met een scala aan activiteiten.
Edwin Gardner is mede-oprichter van Studio Monnik, een denktank die op basis van historisch onderzoek en actuele trends werkt aan geloofwaardige toekomstscenario’s. Verbeeldingskracht en creativiteit spelen een cruciale rol in uitwerking van deze scenario’s.
