Ontwerpers ontwikkelen steeds vaker toekomstscenario’s over maatschappelijke vraagstukken als milieuvervuiling, robotisering, sociale ongelijkheid en urbanisatie. Maar hoe realistisch is dit speculative design? En is dit überhaupt nog wel design? “Het bereidt ons op een kunstzinnige manier voor op de toekomst.”
De komende maanden doet DesignDigger onderzoek naar niet alleen het denken over de toekomst maar ook het ontwerpen ervan. Het programma bestaat uit longreads en interviews, een serie live-events en een Open Call voor reflectie op toekomstdenken. Voor een overzicht van alle activiteiten: DesignDigger start onderzoek naar relevantie toekomstdenken voor ontwerpers
“Inhoudelijk hyper-relevant” en “ijzersterk uitgevoerd, zowel tekstueel als inhoudelijk en visueel.” Zo omschrijft de jury van de Dutch Design Awards de toekomstverkenningen van Modem. Dit Amsterdamse onderzoeksbureau ontwikkelt research papers en fictieve prototypes die de impact van digitalisering op verschillende aspecten van ons leven onderzoeken en verbeelden. Modem won er een award mee in de categorie Communicatie in 2023.
Het is allemaal hoogst onzeker of de verkenningen van Modem ooit realiteit worden. Een van de beste ontwerpen van 2023 was dus een product dat niet bestaat en wellicht nooit zal bestaan. Elk Modem-project behandelt een ander onderwerp, zoals de impact van AI op design of de relatie tussen AR en architectuur. De papers zijn gemaakt in nauwe samenwerking met onafhankelijke kunstenaars, schrijvers, ontwerpstudio’s en universiteiten, waaronder topuniversiteiten als Harvard en MIT maar ook digitale modehuis The Fabricant en multinationals als Nike en Samsung.
Kweekvlees
Steeds vaker maken ontwerpers visionaire bespiegelingen over maatschappelijke vraagstukken als milieuvervuiling, robotisering, sociale ongelijkheid en urbanisatie. Met fictieve scenario’s en kunstzinnige installaties nemen ze een voorschot op een betere wereld. Bij de Dutch Design Awards is er zelfs een aparte categorie voor: Design Research. De eerste winnaar in 2014 is het In Vitro Meat Cookbook dat is gevuld met niet-bestaande recepten voor kweekvlees, zoals een beenmergcocktail en gebreide steak. Het onderzoeksproject naar kweekvlees is een zowel een populair-wetenschappelijk boek als een kunstproject. Maar is het ook design?
Lees ook de longread: Toekomstdenken is to-do-list voor morgen maar ook checklist voor vandaag
“Een ontwerp van een discussie”, zo ziet initiatiefnemer Koert van Mensvoort het kweekvlees kookboek. Met een fictief onderzoek naar hoe kunstmatig voedsel uit het laboratorium onze eetgewoontes kan beïnvloeden, maakt hij complexe maatschappelijke veranderingen – de voortschrijdende voedseltechnologie – tastbaar en aldus toegankelijk voor een breed publiek. Van Mensvoort: “In dit geval was een boek het voor de hand liggende medium.”
Chirurgische robot
De pioniers in het verkennen van de toekomst aan de hand van speculatieve ontwerpen zijn het Britse echtpaar Anthony Dunne & Fiona Raby. Hun bekendste werk is Foragers, een apocalyptisch toekomstscenario waarin de mens zich moet voeden met bomen, struiken en slootwater. Dunne en Raby ontwierpen gereedschappen om voedsel te vergaren stedelijke gebieden, bijvoorbeeld een slang met mondstuk om insecten uit de lucht te zuigen. Het ontwerp lijkt kluchtig maar is gebaseerd op wetenschappelijke uitgangspunten. De achterliggende boodschap is niet dat we ons straks moeten voeden met insecten maar hoe kunnen we dat voorkomen? Welke maatregelen moeten we daarvoor nu nemen?
Het uiteindelijke ontwerp is slechts een communicatiemiddel voor dat diepgravende onderzoek naar zowel de toekomst als het heden, zegt ontwerper Frank Kolkman, die in 2015 bij Dunne & Raby afstudeerde met Open Surgery, een onderzoek naar zelfbouwrobot die eenvoudige operaties kan uitvoeren. Hetzelfde geldt voor zijn doe-het-zelfrobot, die is vervaardigd van 3D-geprinte onderdelen en eenvoudige elektronische schakelaars die je overal op het internet kunt bestellen. Een goedwerkende chirurgische robot was niet het uitgangspunt van Kolkman. “Ik heb een verkenning gedaan van de mogelijke gevolgen van een steeds verdergaande zelfmedicatie in de reguliere zorg. Wordt zorg daarmee goedkoper en beter toegankelijk? Of vergroot dit juist de ongelijkheid ervan? Is het een luxe of juist armoede om je te laten opereren door een eigen robot? Die vragen vind ik interessanter dan hoe zo’n robot er uiteindelijk uitziet.”
Krimp
Een Nederlandse klassieker in het speculatief design is The Incredible Shrinking Man van Arne Hendriks, een onderzoek dat de kunstenaar/ontwerper in 2011 startte. Uitgangspunt is de vraag: wat als de toekomstige mens slechts van 50 centimeter groot is? Het milieuprobleem en overbevolking zouden in één keer zijn opgelost. Een klein mens heeft slechts eentiende van het voedsel nodig; een extra tien centimeter eraf en de behoefte zou zelfs twintig keer zo klein zijn. Kortom, de schaarste in voedsel, energie en grondstoffen zou in één keer zijn opgelost, Hoe die krimp dan tot stand moet komen, dat is in dit scenario een medisch detail. Maar Hendriks is dan ook een zelfbenoemde “ontwerper van verlangens” en geen praktische probleemoplosser. “We fantaseren allemaal over seks, waarom dan niet over krimp? Terwijl de wereld wordt vernietigd door onze obsessie met groei. Om dat te doorbreken is een fantasierijke gedachte nodig, die ruimte biedt aan nieuwe dromen.”
Voor jonge ontwerpers is speculative design een vanzelfsprekende discipline. Aan de prestigieuze de technische universiteit MIT in Boston en de Royal College of Art in Londen behoort het speculatieve design tot het officiële curriculum. In 2018 studeerde Marie Caye af aan de Design Academy Eindhoven met een SAM, een robot die autonoom frisdrank produceert en verkoopt. Productievolume en vraagprijs van de frisdrank worden door de robot zelf bepaald op basis van de verkoop. Ook de smaak van de frisdrank verandert op basis van klantvoorkeuren. “De autonome robot is in symbiose met de mens. We vertrouwen hem. Maar hij heeft geen legale status. Misschien zouden robots ook een legale status moeten hebben, zodat we ze verantwoordelijk kunnen houden voor hun beslissingen?”, beschrijft Caye het uitgangspunt van SAM.
Grondstofschaarste
De soepele manier waarmee studenten omspringen met feit en fictie heeft te maken met het tijdgewricht waarin ze zijn opgeleid. De jongste ontwerpgeneratie smeert onderzoek niet meteen dicht met praktische bezwaren maar doet fantasievolle suggesties voor alternatieve producten en productiemethodes. Problemen zijn immers te complex om met één functioneel gebruiksvoorwerp te worden opgelost, dat weet de post-crisisgeneratie ontwerpers maar al te goed. Dan is de what if-vraag toch veel interessanter.
Ter illustratie: als door restricties plastic ooit schaars zal worden, dan kan het ooit opgegraven worden als een kostbare grondstof. Dit inspireerde Shahar Livne tot Metamorphism, een collectie hypothetische producten die zijn vervaardigd van een kleiachtig substantie die gedolven afvalplasticafval uit de toekomst verbeeldt. Het verfoeide plastic is in dit afstudeerproject aan de Design Academy Eindhoven in 2017 een kostbare en waardevolle grondstof geworden. Met dit project biedt Livne een onverwachte kijk op maatschappelijke vraagstukken als afval en grondstofschaarste.
Pseudo-wetenschap
De opkomst van speculatief design houdt verband met de ingrijpende en complexe veranderingen waarvoor de wereld staat. Traditionele oplossingen zijn niet meer toereikend en dus zoeken ontwerpers naar onorthodoxe alternatieven, zegt Kolkman. “Speculatieve toekomstscenario’s zijn onderdeel van die zoektocht.” Veel van deze veranderingen worden gedreven door technologie. Speculatief design is vaak een hybride van journalistiek, design, onderzoek en kunst. Het oogt catchy en fungeert als de nieuwe sciencefiction – maar dan niet als escapistisch entertainment maar met maatschappelijke relevantie. Ontwerpers zijn nu eenmaal getraind in sterke visualisaties van hun ideeën – precies waar de krachtige beeldcultuur van internetblogs en museale blockbusters om vraagt.
Speculatief design mag dan een jonge en dynamische designdiscipline zijn, kritiek is er ook. Te vaak wordt een utopisch, soms zelfs compleet onrealistische toekomstbeeld geschetst. Concrete aanknopingspunten voor een betere wereld worden daarbij niet of zelden aangereikt. Hoe spannend ook, 3D-geprint voedsel en kweekvlees, een concrete oplossing voor een van de grootste vraagstukken van vandaag en morgen – hoe voeden we alle wereldbewoners – bieden ze niet. Pretentieuze luchtfietserij is het, een pseudo-wetenschap van aanstellerige ontwerpers, zo zeggen de criticasters.
Reality check
“Speculatief design is een creatieve radar die scant op wat er op ons af komt. Het bereidt ons op een kunstzinnige manier voor op de toekomst”, pareert Van Mensvoort. “Daarom is het waardevol, ook al lijkt het soms onzinnig.” Bovendien, waarom moet er bij design altijd een meetbaar resultaat zijn?, vult Rianne Makkink aan van Studio Makkink & Bey, een van de pioniers van speculatief design in Nederland. Al in 2009 onderzocht dit duo hoe leegstaande kantoorparken kunnen worden getransformeerd tot een duurzame en multifunctionele woonwerkcampus met zelfrijdende autootjes en flexwerk waarbij glazenwassers ook de post bezorgen. Haalbaarheid was niet het uitgangspunt van deze Rampless City. “Door te onderzoeken wat niet haalbaar of wenselijk is, leer je ook over wat dat wél is.”
Speculatieve ontwerpen zijn niet alleen lesmateriaal voor de toekomst maar bieden ook onverwachte inzichten in de huidige realiteit, aldus Makkink. “Je leert meer over de maatschappij van nu door na te denken over hoe de toekomst eruit kan zien.” Het toekomstscenario als een reality check van het heden. Of zoals de kritische ontwerper Kolkman het verwoordt: “Een goede ontwerper bedenkt niet alleen de auto van de toekomst maar ook hoe de nieuwe files eruit gaan zien.”