Met toekomstdenken proberen we grip te krijgen op de impact van klimaatveranderingen, welvaartsongelijkheid of kunstmatige intelligentie. Ontwerpers zetten daarbij speculatieve scenario’s in als instrument. Maar hoe betrouwbaar is dit toekomstdenken? En wat hebben we eraan? “Nadenken en discussiëren over de toekomst is een oefening om die toekomst vervolgens te maken.”
Yuval Harari
Waar en hoe wonen we? Welk werk doen we en in hoe staat onze gezondheid ervoor? Hoe wekken we energie op en waarmee verplaatsen we ons? Welk eten ligt erop ons bord? Deze vragen lijken actuelere dan ooit. Miljoenen mensen laten zich meeslepen door de bestseller Homo Deus van Yuval Harari, die een verontrustende toekomstbeeld schets waarin de mens wordt overheerst door kunstmatige intelligentie. Het futuristische Black Mirror is dé duistere hit-serie op Netflix. Universitaire studies als Future Planet Studies en Urban Futures zijn populair; studenten op de KABK in Den Haag leren zelfs over Design and the Deep Future. Op de Dutch Design Week is de ‘future’ al jaren trending met exposities als Our Digital Future of Futureproof Materials.
Er is zelfs een woord voor deze bevlogen verkenningen van wat ons te wachten staat: toekomstdenken. En het is big business. Inmiddels zijn er talloze futurologen en denktanks die hun visies en scenario’s voor goed geld verkopen. Vooral het bedrijfsleven lust wel pap van prognoses over zorg of energie. Boeken met profetische titels als Vitaal Platteland en De digitale werkplek zijn bestsellers. Maar ook hoog-sensitieve trendforecasters bedienen een miljoenenpubliek met associatieve beeldcollages uit de popcultuur als inspiratie voor nieuwe modecollecties en productinnovaties.
Een probleem alleen: de toekomst laat zich niet voorspellen. Dus wat hebben we dan aan dat toekomstdenken? En minstens zo interessanter is vervolgens de vraag hoe we dat denken over toekomst kunnen omzetten in het vormgeven ervan?
Deepfakes
“Er is niet één toekomst maar er zijn heel veel verschillende”, zegt Rudy van Belkom, directeur van onderzoeksinstituut Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT). Logisch dus dat we de toekomst niet kunnen voorspellen. “Maar dat betekent nog niet dat we niet over de toekomst moeten nadenken. Al die verschillende scenario’s voor de toekomst kunnen we met toekomstdenken in kaart brengen.” Als voorbeeld noemt Van Belkom het milieurapport Grenzen aan de Groei van de Club van Rome uit 1972. Geen woord daarin over deepfakes of het zorginfarct. Is dit rapport daardoor minder relevant? Nee. Zonder dit alarmerende draaiboek zou het waarschijnlijk nog erger zijn gesteld met de luchtvervuiling of grondstofschaarste, aldus Van Belkom.
Alleen al het nadenken over welke toekomsten er mogelijk zijn maakt ons weerbaar als samenleving. “Toekomstdenken kan een checklist zijn voor het heden.” De vraag is namelijk niet hoe de toekomst eruit ziet maar welke toekomst we willen. Oftewel: er is niks mis met eerst een gewenste toekomst te formuleren, om vervolgens na te denken over hoe dat scenario kan worden gerealiseerd. De toekomst is weliswaar niet te voorspellen maar wordt zo wel maakbaar, al is het maar voor een klein beetje. Van Belkom: “Willen wel of geen robots voor de klas, wel of niet aan het ziekenhuisbed? Op basis van het antwoord kunnen we vervolgens maatregelen bedenken om het wenselijke scenario te laten uitkomen.” Zal kunstmatige intelligentie ons inderdaad gaan overheersen, zoals Harari voorspelt? Of wordt ons leven juist makkelijker door betere medische zorg of meer vrije tijd? Beide scenario’s kunnen tegelijkertijd realiteit worden. Dan kun je maar beter met allebei rekening houden. Toekomstdenken is checklist voor vandaag en to-do-list voor morgen.
Radioactief
Nieuw is toekomstdenken trouwens niet. Aristoteles maakte zich in de vierde eeuw voor Christus al druk over overbevolking van de aarde. Lange tijd waren tarot en wichelroedes het medium om de toekomst in kaart te brengen. Nostrodamus – waarschijnlijk de beroemdste futuroloog ooit – was een fervent astroloog. Een onderscheid tussen de analytische toekomstdenker en de enigmatische waarzegger bestond niet.
Een vastomlijnde discipline is toekomstdenken nog steeds niet. Wel is het vaak gebaseerd op keiharde wetenschap. De verkenningen van bijvoorbeeld Van Belkom en zijn Stichting Toekomstbeeld der Techniek zijn een mix van verschillende kennisgebieden – van economen en wiskundigen tot biologen en historici. Inzichten worden vergaard via sociologisch onderzoek en statistieken, mediascans, expertmeetings en bezoeken aan tech-beurzen of design weeks. Oftewel: deze toekomstscenario’s zijn niet zomaar een slag in de lucht, aldus van Belkom.
Opvallend is dat uitgerekend creatieve disciplines als schrijvers, kunstenaars, architecten of ontwerpers oprukken in het toekomstdenken. “Creatieve geesten denken out of the box en laten zich niet beperken door wat realistisch is”, zegt Alice Twemlow, die aan de Haagse kunstacademie KABK het vak Design and the Deep Future doceert. Zo laat zij haar studenten nadenken over de ondergrondse opslag van radioactief materiaal. De vraag die de studenten voorgelegd krijgen is: hoe markeer je zulke risicovolle locaties voor toekomstige generaties? Hekken zijn bijvoorbeeld kwetsbaar en borden kunnen over honderden jaren verkeerd worden geïnterpreteerd. De oplossing van studenten was: veranker deze locaties met rituelen en vertellingen in het culturele en spirituele leven. Twemlow: “Geen rekenmodel dat zo’n scenario voor je bedenkt.”
Zelfrijdende auto’s
De meeste futurologen kijken juist twee, hooguit drie decennia vooruit. Ver genoeg om de beperkingen van de huidige tijd los te laten maar dichtbij genoeg om de urgentie te voelen. Immers, bij scenario’s die we zelf niet meer meemaken verliezen we pijlsnel onze belangstelling. Daarbij een kwart eeuw is grofweg de periode die maatschappelijke veranderingen als de internetrevolutie of energietransitie nodig hebben om te beklijven, aldus Van Belkom. Bij langere termijn worden de onzekerheden te groot.
Als voorbeeld noemt de toekomstonderzoeker de zelfrijdende auto. “Daar werd al in de jaren vijftig over nagedacht. Destijds werd dat verbeeld met een familie die al rijdend een spelletje ganzenbord deed. Maar nu de zelfrijdende auto er bijna is, lijkt het alsof er vooral in gewerkt gaat worden.” oftewel: de houdbaarheid van scenario’s komt steeds meer onder druk te staan. Van nieuwe technologie als kunstmatige intelligentie weten we nauwelijks wat de impact over drie jaar is, laat staan twintig.
Tegelijkertijd kan nadenken over de toekomst nieuwe inzichten over het verleden verschaffen, zo blijkt op de expositie Retro Future in het Evoluon in Eindhoven. In dit futuristische gebouw – ooit de showroom voor toekomstbestendige uitvindingen van Philips – zijn talloze voorbeelden te zien van hoe door de eeuwen heen naar de toekomst is gekeken. Te zien is bijvoorbeeld New Babylon (1956) van kunstenaar Constant Nieuwenhuizen – een maquette van een utopische stad waarin wonen, werk, winkels en recreatie naadloos in elkaar overlopen. Uitgangspunt was homo ludens, de moderne mens die was bevrijd van het juk van werk en zich geheel kon richten op zelfontplooiing. Deze vreedzame toekomstvisie kwam tot stand na WOII waarin verwoeste steden werd herbouwd, met een nieuwe, betere mens in het achterhoofd. New Babylon zegt meer over de tijd waarin het was bedacht dan over de toekomst. Maar wie het verleden niet begrijpt, heeft ook geen grip op het heden en kan dus ook geen zinvolle toekomstvisie ontwikkelen.
Nieuwe pandemieën
Blijft natuurlijk de vraag waarom het toekomstdenken uitgerekend nu zo populair is. “De samenleving wordt steeds complexer en de veranderingen zijn steeds ingrijpender en volgen elkaar ook nog eens steeds sneller op”, zegt Sjoerd Bakker van Freedomlab, een denktank die zich vooral richt op toekomststrategieën voor bedrijven en ministeries. “De verwachtingen worden bovendien steeds pessimistischer; van nieuwe pandemieën en welvaartsongelijkheid tot klimaatverandering en kunstmatige intelligentie. Door deze turbulente ontwikkelingen zoeken we naar een houvast om ons vast te klampen.” De toekomst is niet meer wat het was, zo lijkt het. En dan laat de politiek het volgens Bakker ook nog eens afweten. “Wezenlijke vraagstukken als stikstof en migratie worden niet aangepakt maar telkens verder vooruitgeschoven.”
Terwijl Nederland nou juist zo’n rijke traditie heeft van langetermijnbeleid met tal van adviesraden en planbureaus. Ons land is immers door de eeuwen dichtgepolderd en ingericht, wat een minutieuze voorbereiding vereist. Architect Rem Koolhaas bijvoorbeeld voorzag in 1988 een perfect rond eiland, op vijf kilometer uit de kust bij Katwijk opgespoten door onze baggeraars. De kern van dat ronde eiland is een vliegveld, het nieuwe Schiphol. Eromheen staan hoge woontorens en innovatieve kantoorpanden. De kunstmatige atol is met het vasteland verbonden door een soort Golden Gate brug. Tussen de nieuwe luchthaven en de kust ligt een kunstmatige duinenrij die als buffer dient voor de stijgende zeespiegel. Nog net te zien is hoe op de plek van het huidige Schiphol een nieuwe stad is verrezen. Dat eiland was wellicht wat vergezocht maar dat Schiphol uit zijn voegen zou barsten, dat had Koolhaas goed gezien.
Flitsbezorging
Dit grensverleggende toekomstplan – meer futuro-fictie dan visionaire architectuur – is nog tot 2 juni te zien op Nederland op de tekentafel. 100 jaar toekomstideeën in het Nieuwe Instituut in Rotterdam. Deze expositie toont tientallen hemelbestormende toekomstideeën voor Nederland van architecten en stadsplanners van de afgelopen eeuw. Soms zijn de scenario’s akelig accuraat – flitsbezorging en winmolenparken op de Noordzee werden al decennia geleden aangekondigd.
Maar veel vaker zijn het dramatische vergezichten, die niet per se praktisch uitvoerbaar zijn. Denk aan een Schiphol op zee. Toch biedt juist zo’n extreme uitvergroting ruimte om anders te denken, zegt Bakker. “Als je ervan uit gaat dat er de komende jaren 10 duizenden asielzoekers bijkomen, gaat de aandacht uit naar opvang. Zijn het er een miljoen, dan worden de vragen fundamenteler. Hoe nemen we deze mensen op in de samenleving? Hoe zorgen we ervoor dat zij zich volwaardig burger voelen? Radicale scenario’s kunnen onconventionele inzichten opleveren.”
Silicon Valley
Wat hebben we aan toekomstdenken? Het antwoord op de beginvraag van deze longread is dat nadenken en discussiëren over de toekomst allereerst een oefening is in het maken ervan. Toekomstdenken biedt vooral een houvast voor het heden. De toekomst bestaat nog immers niet, hooguit onze voorstelling ervan. Een toekomstvoorstelling wordt bovendien voortdurend verandert door technologische doorbraken als kunstmatige intelligentie of onverwachte ontwikkelingen als corona. Alleen al daarom is er altijd behoefte aan een handleiding voor het vormgeven van die toekomst.
Toekomstdenken is ook een manier om onze verbeelding in gang te zetten. En is dat niet wat ons als mensheid verder heeft gebracht? Het uploaden van onze hersens in de cloud, vliegende auto’s, supercomputers die gedachten kunnen lezen of kolonies op Mars – het is ooit allemaal bedacht. De relevantie van toekomstdenken zit ’m dan ook niet alleen in de waarschijnlijkheid, laat staan de waarachtigheid. Het is ook een zoektocht naar onze collectieve dromen. Een instrument om onze existentiële onzekerheden te verkennen. Blijven we gezond? Heb ik nog wel een baan over twintig jaar? Wat voor onderwijs krijgen mijn kinderen?
Let ook op wie het toekomstscenario heeft vervaardigd. Het maakt nogal uit of de perspectieven van cryptovaluta worden verkend door een gerenommeerde bank of door een startup uit Silicon Valley. Nog een factor is de tijdsspanne waarin het scenario zich ontvouwt; volgend jaar laat zich nu eenmaal makkelijker in kaart brengen dan de 2124. De toekomst van vandaag kan er morgen al weer heel anders uitzien. In het heden geformuleerde ideeën bieden geen garantie voor de toekomst. Maar ze leren ons wel erover dromen.
Tot slot, toekomstdenken is feit én fictie. Neem het met een korrel zout. Tegelijkertijd, gebruik het om jezelf te activeren, of anders te laten inspireren. Want wie een beetje slim is, heeft zich op zijn toekomst voorbereid. Daarom is het cruciaal om de beperkingen ervan te onderkennen. Een scenario waarin alle problemen zijn opgelost is net zo eng als het meest onheilspellende script waarin de wereld vergaat – en net zo onwaarschijnlijk.
- De tentoonstelling Nederland op de tekentafel. Honderd jaar toekomstideeën is tot 2 juni 2023 te zien in het Nieuwe Instituut in Rotterdam. De tentoonstelling is mede-samengesteld door College van Rijksadviseurs. www.nieuweinstituut.nl
- De expositie RetroFuture over de toekomst van het verleden staat permanent in het Evoluon in Eindhoven. Het is gemaakt door Next Nature Network, een kennisplatform dat de versmelting van natuur en technologie onderzoekt. www.nextnature.net