Filosoof Lisa Doeland: “We gaan uitsterven. Hoe kunnen we dat waardig doen?”

Filosoof Lisa Doeland (41 jaar) gelooft niet in een naderende apocalyps. “We zitten er al middenin. Het is vijf over twaalf, alleen willen we dat maar niet zien.” Afval scheiden, zonnepanelen, circulaire economie, bioplastic en elektrisch rijden en tegelwippen zullen dit onheil niet afwenden. Sterker nog, dat is juist onderdeel van het probleem, niet van de oplossing. “Verspilling en vervuiling zijn een verdienmodel geworden. Deze groene fantasieën belemmeren het zicht op het echte probleem: Onze beschaving is gedoemd.”

Apocalypsofie noemt Doeland dit nadenken over een somber toekomstbeeld voor de mens. Het was ook de titel van het boek waarmee ze zich in 2023 op de kaart zette als een dwarse doemdenker. “Uitsterven is onvermijdelijk. De vraag is: hoe kunnen we dat op een waardige manier doen?”

Zegt u het maar, hoe doen we dat, waardig uitsterven? “Door ons niet blind te staren op wat er komen gaat. In discussies over het klimaat volgt altijd het argument dat we een oplossing gaan vinden, dat technologie ons een uitweg zal bieden. Maar we moeten juist om ons heen kijken, naar het nu. We moeten aanvaarden dat we niet boven de schepping staan maar onlosmakelijk zijn verweven met onze leefomgeving. We zijn vergeten dat we éigenlijk in wederkerigheid moeten leven met de natuur. We krijgen iets – zuurstof, voedsel, noem maar op. Daarom moeten we ook iets teruggeven. Zoals de aloude waarheid wil: je moet je omgeving beter achterlaten dan je die aantrof.”

Chemische vervuiling

U heeft het filosofische begrip Apocalypsofie gemunt. Wat houdt dit precies in? “Denken vanuit het besef dat de ineenstorting al is begonnen. We zitten momenteel in de zesde massa-extinctie. Bij voorgaande uitstervingen stierf tot 95 procent van alle diersoorten. Ik heb de filosofische vraag onderzocht hoe we ons moeten verhouden tot onze uitsterfelijkheid. We willen het daar niet over hebben. Wie dat wel doet wordt niet gezien als realist, maar weggezet als fatalist. In plaats daarvan dromen we over onszelf invriezen of ons brein uploaden naar een supercomputer. Maar er zit niets anders op dan het beest in de bek te kijken. Hoe kunnen we op onze ruïnes nog wat moois laten bloeien. Pas als we ten volste beseffen dat het einde onvermijdelijk is, dan volgt de ultieme inspanning om nóg erger te voorkomen.”

Wat zijn tekenen waaraan u ziet dat de apocalyps zich onomkeerbaar voltrekt? “De apocalyps komt niet met een knal maar heel geleidelijk. Bovendien is de pijn niet gelijk verdeeld. Hier bij ons lijkt het allemaal wel mee te vallen en dromen we van de groene energie. Maar er zijn helemaal niet genoeg grondstoffen om een die energietransitie te maken. Van de negen planetaire grenzen die wetenschappelijk zijn vastgesteld hebben we er inmiddels vier overschreden. De chemische vervuiling, de opwarming van de aarde, de de verstoring van de  stofstofkringloop en het verlies aan biodiversiteit zijn niet alleen onomkeerbaar maar heeft ook weer onomkeerbare gevolgen. Zoetwaterschaarste, verzuring van de oceanen en bodemerosie zijn bijna overschreden.”

Kapitalistisch systeem

Aan de Radboud Universiteit doet Doeland een promotieonderzoek naar onze relatie tot afval . Een van haar zorgen is het idee dat we dingen zorgeloos kunnen weggooien. Dat wordt aangewakkerd met slogans als ‘afval bestaat niet. “Nou, afval bestaat wél! Er liggen lekkende batterijen op straat, er drijft plastic in zee. Het leert ons de grenzen van de groei te bestrijden in plaats van ermee te leren leven. Dit creëert de illusie dat er toekomst is voor een onhoudbaar systeem. Dat zit al besloten in het woord duurzaamheid. Het moet voortduren. Het is wat Sigmund Freud een Verleugnung noemt. We weten allemaal dat het niet zo kan, maar tóch gaan we ermee door. Het belemmert de systeemverandering die nodig is.”

De mensheid is veerkrachtig. Wetenschap en technologie hebben de levenstandaard van het merendeel van de wereldbevolking verbeterd. Armoede, ziekte en hongersnood steeds verder af. Is er dan geen oplossing denkbaar? “Het probleem met deze veronderstelling is de belofte van oneindigheid. Het kan alleen maar beter worden. Maar veel van deze vooruitgang is gebaseerd op de ogenschijnlijk oneindige beschikbaarheid van fossiele energie en die raakt op. Dan kunnen onze steden niet meer functioneren. Dan schort de productie en distributie van voedsel. Dan zal blijken dat onze intelligentie en creativiteit niet toereikend zijn om de problemen van onze tijd op te lossen. Bovendien, hoe meten we de levenstandaard? In geld, zo betoogt de econoom Jason Hickel. Een boer die leeft van zijn land en ruilhandel met zijn buren heeft geen inkomen. Die wordt vervolgens min of meer gedwongen om zijn oogst te verkopen om spullen te kunnen kopen. Dit is geen afname van armoede maar opname in het kapitalistische systeem. Hij heeft nu weliswaar een inkomen maar zijn bestaan is veel kwetsbaarder. Is dat een verbetering?”

In uw boek omschrijft u het kapitalisme als ‘een machine die mensen, dieren en dingen opeet en vervolgens dumpt. Tot afval maakt.’ Heeft u een alternatief? “Er is niet één alternatief maar er zijn veel manieren om je te onttrekken aan het systeem. In mijn boek gebruik ik daarvoor de metafoor van de voddenraper. Dit onbeduidende maar zelfredzame persoon scharrelt een bestaan bijeen op de puinhoppen en het afval dat is gemaakt in naam van de vooruitgang en economische groei.”

Club van Rome

Doeland groeide met haar jongere zus op bij haar alleenstaande moeder, een muzieklerares met een aanvullende uitkering. “Een liefdevol VPRO-gezin met een grote maatschappelijke betrokkenheid”, zegt ze zelf. Als puber op de Vrije School was ze al diep onder de indruk van het rapport Grenzen aan de groei van de Club van Rome. Inmiddels heeft ze last van klimaatrouw. “Wanneer ik voor het laatst huilde om de staat van de wereld? Sowieso ergens deze week. Ik word al emotioneel als ik om me heen kijk. Van de kauwtjes in mijn buurt die hun zwarte tooi verliezen door vitaminetekort. Of van een plastic zakje in het park. De walnoten uit Californië in mijn yoghurt. Tegelijkertijd geniet ik daar van, ondank dat het er straks niet meer zal zijn.”

U bent gelieerd aan bij Extinction Rebellion. Waarom, het is al te laat immers? “De apocalypsofie gaat uit van een einde van de wereld waar we middenin staan, en waar we dus wel degelijk een actieve rol in te spelen hebben. Wat mij aantrekt aan deze beweging is dat het de uitsterving als een serieuze optie beschouwt. Dat zie je al aan de naam, bam: extinction. Daarbij wordt klimaatverandering heel concreet gemaakt door de focus op één van de aanjagers daarvan: fossiele subsidies. Dat maakt het protest effectief. Ik heb lang geaarzeld of ik mij als academisch filosoof in de strijd moest gooien. Totdat activisten van Extinction Rebellion preventief van hun bed werden gelicht. Het criminaliseren van klimaatactie was de druppel. En toen stond ik er. Als burger.”

U heeft twee kinderen. Heeft u daar spijt van? “Natuurlijk niet! Het was nogal instinctief.  Je moet niet alles in de hand willen hebben in het leven. Het doorgeven van het leven hoort daarbij. Het ging ook niet om mijzelf, dat ik zo nodig kinderen moest voor mijn persoonlijke groei, al besef ik nu dat het krijgen van kinderen mij tot een persoon heeft gemaakt. Maar ik ben soms wel heel angstig voor ze. Ze gaan het zwaar krijgen.”

Einde der tijden

De apocalyps, het einde der tijden, de zondvloed. Er schuilt ook een macabere aantrekkingskracht in deze terminologie. Attentie verzekerd. Maakt u zich niet ook schuldig hieraan? “Er gaat een gevaar uit van deze catostrofilie, de sensationele manier waarop rampen worden verbeeld in de populaire cultuur. Het normaliseert de echte rampspoed die ons nog te wachten staat en die elders al gaande is. Het wordt een verhaal waar je zelf geen onderdeel vanuit maakt. Ik probeer daar juist een tegenwicht aan de te bieden. Maar als ik mensen met mijn boektitel heb gelokt, waarna ze vervolgens worden geconfronteerd met de harde realiteit, dan is dat mooi meegenomen.”

Tot slot: de klimaatverandering stoppen begint met een systeemverandering. Maar wat kunnen we zelf doen, hier en nu? “Omarm de beperkingen van het leven. Probeer terug te denken aan die momenten in je leven waarin je beperkt was in je mogelijkheden en hoe inventief en creatief je je voelde. Maar misschien ook wel de opluchting die dat kan losmaken. Dat je dat niet allemaal meer hoeft. Geen druk maar vrijheid.”

Apocalypsofie. Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën. Lisa Doeland (Uitgeverij Ten Have, 240p, € 20,99 )